De rook die dondert: een prachtige Zambiaanse familiekroniek

Drie families. Drie generaties. Drie bijzondere vrouwen. De blinde Agnes, de van top tot teen met haar bedekte Sibilla en de wiskundige genie Matha vormen de start van het verhaal. In de daaropvolgende decennia worden de kinderen en kleinkinderen van deze vrouwen steeds dichter naar elkaar toe gedreven. Hun persoonlijke lot raakt onlosmakelijk verbonden met het lot van een hele natie. De rook die dondert is een prachtige kroniek die zich grotendeels afspeelt in Zambia. Namwali Serpell schrijft over kolonisatie en over dekolonisatie, over familie, liefde en vriendschap. Over het alledaagse leven, maar ook over de wereld en haar geschiedenis. Over politiek en macht. Een aanrader voor de liefhebbers van Girl, Woman, Other en Wanneer wij samen zijn.

Grootmoeders, moeders en kinderen

De rook die dondert opent met een zoektocht naar de bron van de Nijl en de ontdekking van de Victoria Falls. Deze waterval ligt op de grens van Zambia en Zimbabwe. Het verhaal lijkt echter pas echt van start te gaan in ‘De grootmoeders’. We maken kennis met drie heel bijzondere vrouwen. Sibilla, van top tot teen bedekt met haar, groeit als buitenechtelijk kind op in een gehucht in Italië. Hoe vaak het haar ook wordt afgeknipt, het groeit iedere keer met grote snelheid weer aan. Ze vlucht met haar geliefde naar Zambia om een nieuw leven op te bouwen, een leven waarin ze hopelijk niet als freak tentoongesteld zal worden.

Agnes is een veelbelovende Britse tennisspeelster totdat ze plots blind wordt. Niet lang daarna wordt ze verliefd op een zwarte ingenieur. Overigens zonder dat ze zich in eerste instantie bewust was van diens huidskleur. Agnes gaat er met hem vandoor naar Zambia, dat op het punt staat onafhankelijk te worden.

Het gekke was dat Agnes zich niet meer kon herinneren hoe ‘zwart’ en ‘wit’ eruitzagen. Als ze zich op de woorden concentreerde, kreeg ze alleen een vaag idee van contrast, een spel van donker en licht. Waarom had kleur zoveel betekenis?

Matha is de enige van de drie vrouwen die in Zambia geboren is. Ze is een wiskundig genie en ging vroeger verkleed als jongen naar school. Vrouwen mochten in die tijd immers geen onderwijs genieten. Ze wordt uitverkoren als een van de eerste Afrikaanse astronauten en maakt deel uit van Ba Nkolosos Zambia National Academy of Science and Space Research and Philosophy. Ba Nkoloso wil Matha de ruimte in schieten met twaalf katten – een grappig verhaal dat overigens op waargebeurde feiten is gebaseerd. Helaas neemt het leven van Matha een onverwachte wending. Na een ongewenste zwangerschap wordt ze geplaagd door een – letterlijk – eindeloze tranenvloed. Tranen omdat ze haar veelbelovende carrière in de wetenschap moest opgeven.

Na het fantastische eerste deel leren we in het tweede deel, ‘De moeders’, de kinderen van Sibilla, Agnes en Matha kennen. Ook hun levens volgen we tot in de details; van verliefdheid tot bruiloft. De een onderhoudt een nauwe band met de ouders, terwijl de ander een geheel eigen levenspad kiest. Isabella, dochter van Sibilla, trouwt met Balaji, een man uit India met een haarsalon. Hij is niet de enige met deze job. Ook Sylvia, de dochter van Matha, opent een haarsalon. De zoon van Agnes, Lionel, maakt twee vrouwen zwanger. Hij heeft twee zoons: Joseph en Jacob. Hen horen we in het derde deel van het boek aan het woord, samen met Isabella’s dochter Naila. ‘De kinderen’ speelt zich af in het heden én in de toekomst. Joseph probeert in de voetsporen van zijn vader te treden en een vaccin tegen aids te vinden, Naila wil een revolutie ontketenen en Jacob ontwikkelt drones.

De stamboom als puzzel

Ik leefde mee met de levensverhalen van alle afzonderlijke familieleden. De schrijfster weet alle personages op intrigerende manier met elkaar te verbinden. De rook die dondert is op deze manier een grote puzzel. Gelukkig vind je achterin het boek een stamboom van alle personages. Uitermate handig voor de keren dat je even de draad kwijt bent. Want het is veel. Namwali Serpell schrijft enorm gedetailleerd en bewandelt vele zijpaden. Hierdoor leer je van alles over de historie van Zambia, zowel politiek als toffe wetenswaardigheden. Zelf vond ik het stuk over de Afronauten ontzettend interessant.

Matha had nooit gedacht dat haar vrouw-zijn haar zo zou tegenwerken, dat het een obstakel was dat ze steeds weer moest overwinnen als ze wilde leren een boek te lezen, antwoorden te roepen, een bom te maken, van een man te houden, voor vrijheid te strijden.

Omdat de schrijfster veel vrouwelijke personages aan het woord laat, krijgt De rook die dondert hier en daar een aangenaam feministische ondertoon. Zo moet Matha constant in gevecht met haar vrouw-zijn om een opleiding te kunnen volgen en het te schoppen tot Afronaut. Thandi, de vrouw van Lionel, krijgt tijdens haar carrière als stewardess voortdurend te maken met ongewenste aanrakingen van mannelijke passagiers. Naila wil niet alleen een revolutie ontketenen op politiek vlak. Ze strijdt daarnaast voor gendergelijkheid en het recht op een orgasme.

Net toen ze een stap naar het keukentje zette, voelde ze ineens een hand op haar billen. Het kon van weerszijden van het gangpad komen. Thandi bleef even staan en staarde naar Brenda’s geïrriteerde gezicht omlijst door de geplooide gordijnen. Toen liep ze veder. Ze was dat soort toevallige aanrakingen wel gewend, dat soort betastingen die ze maar gewoon liet gaan. Ze was negentien maar ze zag eruit al zo uit vanaf haar dertiende. Ze was inmiddels zeer geoefend in het on-zien van elke blik en het on-voelen van elke aanraking als dat nodig was om haar baan te behouden.

Verleden, heden en toekomst komen samen

Namwali Serpell brengt naast de vele personages ook een waaier en thema’s in het verhaal. De rook die dondert gaat over kolonialisme en racisme. Maar ook over familie, liefde en vriendschap. Het contrast tussen arm en rijk is opvallend zichtbaar. Verschillende arme mensen proberen te overleven door middel van prostitutie of lucratieve handeltjes zoals het verkopen van hun haar, terwijl de witte elite geld in overvloed heeft. Ondertussen wordt er onderzoek gedaan naar een vaccin tegen aids en staat ook de politieke situatie van Zambia op losse schroeven.

Toch is De rook die dondert niet enkel een historisch verhaal. Het laatste deel van het boek speelt zich af in ons heden, maar ook in de toekomst. Hoewel ik een groot fan ben van toekomstromans, vond ik het in dit geval eerlijk gezegd het minst geslaagde onderdeel van het verhaal.

De rook die dondert is een kleurrijke vertelling over de Zambiaanse hoofdstad Lusaka. Een historisch verhaal aangevuld met waargebeurde feiten en een bijzondere toekomstvisie. Namwali Serpell heeft een grootse familieroman afgeleverd over identiteit, liefde en verlies. Over het kolonialisme, politiek en macht. Het verschil tussen rijkdom en armoede wordt pijnlijk duidelijk. Net als het verschil tussen wit en zwart. Prachtig en intrigerend. De rook die dondert is alle 784 pagina’s de moeite waard.

Met dank aan De Club van Echte Lezers voor een leesexemplaar.