In het licht: over de representatie van zwarte mensen in kunst

Het idee van wie gezien wordt en wie ongezien blijft, is onderwerp van talloze gesprekken over ras, gender en seksualiteit. Dat onze geschiedenis is omkranst door een wereld van schaduwen, ontdekte Esi Edugyan toen ze verschillende musea in Europa bezocht. Het valt haar op dat een zwart persoon altijd in de marge wordt afgebeeld. Als tot slaaf gemaakte, bediende of dienstmeisje, maar zelden als gewoon mens. In In het licht. Over de representatie van zwarte mensen in kunst gaat ze op zoek naar mensen en verhalen die verloren zijn gegaan, en wat het voor ons als collectief betekent dat we ze al die tijd niet konden zien.

Ik wilde de levende, ademende mensen leren kennen die uit het zicht zijn gebleven, die zich in de schaduwen ophielden.

Kunst toont onze sociale geschiedenis

Geschiedenis is een construct, waarbij er gekozen is verhalen van bepaalde mensen centraal te stellen. Maar waarom zetten we sommige verhalen buitenspel en mythologiseren we andere? Welke sociale en politieke opvattingen bepalen onze herinneringen? Hoe zijn Zwarte verhalen en Zwarte geschiedenis in de kunst verbeeld? Esi Edugyan onderzoekt schilderkunst, film, literatuur en haar eigen ervaringen. Wat gebeurt er als je de verhalen in de marge in het licht zet?

Wat vergoddelijkt kan worden, kan ook worden gedood; wat gevierd kan worden, kan ook omver worden geworpen. Onze sociale hiërarchie, onze haat en tweedeling, zijn concepten die erop wachten om ontmanteld te worden.

In het licht. Over de representatie van zwarte mensen in kunst is een zeer toegankelijk geschreven non-fictie boek dat vertrekt uit het perspectief van de auteur. De ‘ik’ is een personage in het verhaal: Esi Edugyan mengt persoonlijke anekdotes met voorbeelden uit kunst, cultuur en de brede maatschappij. Haar focus op de kunsten komt niet alleen voort uit haar eigen onbevredigende museumbezoekjes, maar ook uit de overtuiging dat kunst ons een sociale geschiedenis biedt. Welk verhaal vertellen musea en met name de tentoongestelde portretkunst uit de achttiende en negentiende eeuw?

Zwarte lichamen zijn niet zozeer levende, ademende mensen als wel een vergaarbak voor culturele bezorgdheden. Zwarten zijn een uitdrukking van status, van de reikwijdte van het christendom, van witte moraliteit. Tot aan de twintigste eeuw zijn ze zelden gewoon mensen die mensenlevens leiden.

Portretkunst uit het verleden en hedendaagse kunstenaars

Hoewel In het licht haar startpunt zag in Europese musea – Edugyan schrijft bijvoorbeeld over het portret van Angelo Soliman in Wenen (c. 1750) – kiest de auteur voor een mondiale invalshoek. In ‘Canada en de kunst van de geesten’ stipt ze spookverhalen aan, terwijl ‘Amerika en de kunst van de empathie’ vooral ingaat op de witte journalist John Howard Griffin en zijn onderzoek ‘Black like me’. Hallucinant om te lezen dat deze journalist bij wijze van onderzoek door het leven ging als zwarte man, om vervolgens te schrijven over racisme.

Met valse claims over slachtofferschap doe je afbreuk aan de claims van mensen die zich met recht slachtoffer noemen.

In het licht laat ons ook kennismaken met hedendaagse kunstenaars zoals Kehinde Wiley. Hij liep jarenlang voorop in een beweging van kunstenaars die nadrukkelijk zelf bepaalden hoe ze afgebeeld werden, hun werk een reactie op historische afbeeldingen van zwart-zijn. Deze kunstenaars benadrukken zelfdefinitie en zelfcreatie door zichzelf of andere mensen van kleur centraal te stellen in hun kunst, en ze onderzoeken zwarte geschiedenis op hun eigen manier.

Het afrofuturisme

‘Afrika en de kunst van de toekomst’ vond ik het interessantste deel uit het boek. Ik smulde bij de verhalen over de Afronauten, waar ik al eerder over las in de roman De rook die dondert van Namwali Serpell. De fotoreeks The Afronauts door de Spaanse fotografe Cristina de Middel moest ik natuurlijk meteen online opzoeken. En dan schrijft Edugyan ook nog eens over het afrofuturisme en in het speciaal over een boek dat ik eerder dit jaar met heel veel plezier heb gelezen: Lagoon van Nnedi Okorafor.

Afrofuturisme is het verhaal van ontheemding. Maar het is ook het verhaal van herstel, van het vinden van nieuwe ankers. Wanneer het verleden is uitgewist, is een toekomst gebaseerd op de herinnering eraan niet alleen de weg voorwaarts, maar ook een aandenken

Tot slot heeft Edugyan in ‘Azië en de kunst van het verhalen vertellen’ aandacht voor de band tussen Afrika en Azië. In het licht omvat een veelheid aan onderwerpen voor een boek van 224 pagina’s, absoluut, maar met haar vlotte pen weet de auteur de aandacht van de lezer vast te houden. Bovendien komen alle verhalen samen in één thema: de representatie van zwarte mensen in de kunst.

De witte blik op de wereld

Vanwege de ondertitel had ik wel een grotere focus op kunst verwacht, eerlijk gezegd. Naast de persoonlijke anekdotes brengt Edugyan veelal algemene verhalen over de witte blik op de wereld. Ze schrijft over racisme en micro-agressies. Belangrijke onderwerpen, dat zeker, en natuurlijk hangt dit allemaal samen. Maar in mijn opinie maakt het boek niet helemaal waar wat de titel beloofd. Wanneer er een voorbeeld uit de kunsten wordt gebruikt, gaat het hier bovendien meerdere hoofdstukken over: ik had persoonlijk véél meer verschillende voorbeelden verwacht. Het (sporadische) gebruik van het N-woord was wat mij betreft ook absoluut niet nodig.

Desalniettemin is In het licht. Over de representatie van zwarte mensen in kunst een heel interessant boek, opgedeeld in de delen Europa, Canada, Amerika, Afrika en Azië. De auteur, die ik al kende van het prachtige Washington Black, weet in een vlotte, persoonlijke stijl verschillende mondiale voorbeelden met elkaar te verweven. De hoofdstukken over Lagoon – het geweldige boek van Nnedi Okorafor – en de bijzondere film District 9 van Neill Blomkamp waren mijn favoriete gedeelte om te lezen.

Ik heb dit e-book gelezen via Storytel.